อุทยานแห่งชาติภูผาเหล็ก พื้นที่ป่าส่วนใหญ่มีความสมบูรณ์เป็นแหล่งต้นน้ำลำธารที่สำคัญหรืออาจเรียกได้ว่าเป็น “ผืนป่ารักน้ำ” เพียงแห่งเดียวที่เหลืออยู่ ซึ่งมีความสำคัญเป็นอย่างยิ่งของ ประชาชนในภาคอีสานตอนบน อันเป็นต้นกำเนิดของแม่น้ำสงคราม , แม่น้ำชี , ลำน้ำอูน , ห้วยลำพันชาด , ห้วยกระเชอ ฯลฯ ซึ่งต่อมาได้มีโครงการพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว สร้างพื้นที่เก็บกักน้ำที่สำคัญได้แก่ เขื่อนน้ำอูน , เขื่อนลำปาว , อ่างเก็บน้ำที่อยู่โรอบพื้นที่สำรวจเป็นอุทยานแห่งชาติประมาณ 20 แห่ง ซึ่งประชาชนได้ประโยชนด้านอุปโภค , บริโภค , ด้านการเกษตรกรรม
ลักษณะภูมิประเทศ
   อุทยานแห่งชาติภูผาเหล็กตั้งอยู่บริเวณเส้นรุ้ง 17 15 – 16 49 เหนือ และเส้นแวง 103 15 – 103 50 ตะวันออก เป็นส่วนหนึ่งของเทือกเขาภูพานที่ทอดยาวในแนวทิศตะวันออก-ตะวันตก มีความยาวประมาณ 54 กิโลเมตร พื้นที่ส่วนใหญ่มีความสูงจากระดับน้ำทะเล 200-600 เมตร ภูเขาที่สูงที่สุดในพื้นที่คือ ภูอ่างสอ ที่ระดับความสูง 695 เมตร พื้นที่ป่าในเขตอุทยานแห่งชาติภูผาเหล็กเป็นแหล่งกำเนิดลำห้วยน้อยใหญ่ที่สำคัญ ได้แก่ แม่น้ำสงคราม ลำน้ำยาม ลำน้ำอูม ลักษณะดินโดยทั่วไปเป็นดินร่วนปนทรายตามป่าดิบแล้งและป่าเบญจพรรณและดินลูกรังตามป่าเต็งรัง หินที่พบในพื้นที่ส่วนใหญ่เป็นหินทราย
ลักษณะภูมิอากาศ
   บริเวณอุทยานฯมีภูมิอากาศแบบมรสุม ฤดูร้อนระหว่างเดือนมีนาคม-พฤษภาคม อากาศร้อนมาก อุณหภูมิประมาณ 40 องศาเซลเซียส มักมีไฟป่าเกิดขึ้นทั่วพื้นที่ ฤดูฝนระหว่างเดือนมิถุนายน-ตุลาคม และฤดูหนาวระหว่างเดือนพฤศจิกายน-กุมภาพันธ์ อากาศหนาวเย็น อุณหภูมิประมาณ 15-20 องศา ประมาณน้ำฝนตลอดปีประมาณ 1,000-1,300 มม.
พันธุ์ไม้และสัตว์ป่า
   สภาพป่าเต็งรังกระจายตามเชิงเขาและสันเขา พันธุ์ไม้สำคัญ คือ เต็ง รัง เหียง พลวง ไม้พื้นล่างเป็นหญ้าเพ็ก กะเจียว ตามหุบเขาเป็นป่าเบญจพรรณ มีไม้ชิงชัน แดง ประดู่ มะค่าแต้ และไผ่หลายชนิด เช่น ไผ่ซาง ไผ่ข้าวหลาม ไผ่ไร่ ไผ่รวก ไผ่ป่า ตามริมห้วยเป็นป่าดิบแล้ง พบไม้ยาง กระบาก ตะเคียน ตะแบก มะค่าโมง ไม้พื้นล่างเป็นพวกหวาย ปาล์ม สมุนไพรต่าง ๆ
   สัตว์ป่าที่พบเห็น ได้แก่ หมูป่า เก้ง กระจง ลิง ค่าง กระรอก ตะกวด งู และนกชนิดต่าง ๆ ส่วนสัตว์ป่าที่เหลือก็อยู่ในสถานภาพถูกคุกคาม เนื่องจากราษฎรรอบพื้นที่ยังมีการล่าสัตว์อยู่เป็นประจำ
แหล่งท่องเที่ยว
   สุสานไดโนเสาร์ ตั้งอยู่บริเวณกลางเขาภูผาเหล็ก อำเภอส่องดาว จังหวัดสกลนคร และบริเวณชายป่าภูพาน อำเภอคำม่วง จังหวัดกาฬสินธุ์ มีลักษณะเป็นกระดูกสัตว์ที่กลายเป็นหินมีอายุ หลายล้านปีทับถมกันจำนวนมาก บางส่วนยังฝังอยู่ในหิน ในดิน มีลักษณะเป็นฟอสซิลของสัตว์และพืช เช่น ไม้กลายเป็นหินจำนวนมาก ขณะนี้อยู่ในขั้นตอนพิสูจน์จึงยังไม่ทราบแน่ชัดว่าเป็นสัตว์ชนิดใด อายุเท่าไร ซึ่งมีอาณาบริเวณกว้างกว่า 1,250 ไร่ และประมาณว่ามีซากสัตว์ดึกดำบรรพ์มากกว่าร้อย ทับถมกันอยู่จึงจัดว่าเป็นพื้นที่สุสานไดโนเสาร์ก็ว่าได้
   ภาพเขียนก่อประวัติศาสตร์ผาผักหวาน เป็นภาพเขียนโบราณ อายุประมาณ 3,600 ปี อยู่บนก้อนหินขนาดใหญ่ เป็นภาพลักษณะคล้ายผู้หญิง ทรงผมกลมโต ยืนเรียงกันเป็นแถวโดยใช้มือเกาะไหล่กัน คล้ายทำกิจกรรมอะไรบ้างอย่าง เป็นลักษณะน่องโป่งระบายด้วยสีแดงทึบอยู่ในป่าดง พันนา ป่าดงพระเจ้า บ้านภูตะดาม ตำบลท่าศิลา ห่างจากที่ทำการอุทยาน ประมาณ 18 กิโลเมตร
   ผาสุริยันต์ เป็นหน้าผาสูงอยู่บนยอดสูงสุดของภูผาเหล็ก เป็นจุดชมวิวที่สวยงามและเป็นจุดชมพระอาทิตย์ขึ้นในยามเช้าได้สวยงามแนะน่าประทับใจ
   ผาลงก่อ เป็นหน้าผาสูงอยู่บนยอดภูผาเหล็กถัดจากผาสุริยันต์มาทางทิศตะวันออก เป็นจุดชมวิว สามารถมองเห็นบริเวณป่าทึบและเทือกเขาสลับซับซ้อนกันมากมาย
   ผาน้ำโจ้ก เป็นหน้าผาสูงอยู่ยอดภูผาเหล็กทางทิศตะวันออก เป็นจุดชมวิวที่สามารถมองเห็นอ่างเก็บน้ำห้วยหาด และมองได้ไกลถึงจังหวัดอุดรธานี จังหวัดขอนแก่น และสามารถชมพระอาทิตย์ตกดินในยามอัสดงได้สวยงามมาก
   หอส่องดาว ตั้งอยู่บนยอดเขาภูผาเหล็ก ซึ่งมีความสูงจากระดับน้ำทะเล ประมาณ 700 เมตร สามารถมองเห็นทัศนียภาพรอบด้านได้เกือบ 360 หอส่องดาวจึงใช้เป็นสามารถที่สำหรับศึกษา ดวงดาวในเวลากลางคืน และชมปรากฎการณ์ฝนดาวตกได้ชัดเจนมาก และทุกครั้งที่มีปรากฏการณ์ ฝนดาว นักท่องเที่ยวก็จะมาจองพื้นที่บริเวณกันจำนวนมากกว่าพันคน
   ป่าหินดานมันปลา เป็นโขดหินทรายที่สลับซับซ้อนเป็นบริเวณกว้างประมาณ 2 พันไร่ มีทุ่งหญ้าและลานดอกไม้ขึ้นสวยงาม เช่น ดอกกระดุมเงิน ดอกเอนอ้า ดอกหญ้าหัวก่ำดำ ดอกดาวอีสาน และดอกตองหมอง ฯลฯ
   ลานอุษาสวรรค์ เป็นบริเวณที่ราบบนยอดภูผาเหล็ก เนื้อที่ประมาณ 1,550 ไร่ ซึ่งมีสภาพเป็นทุ่งหญ้าป่าละเมาะ เขาและโขดหินทอดสลับกับทุ่งหญ้า ดูคล้ายสวนประดิษฐ์ มีดอกไม้ป่าขึ้นมากมาย เช่น ดอกสารภีดอย ดอกเอนอ้า ดอกดาวเรืองภู ดอกม้าวิ่ง ดอกหญ้าข้าวก่ำ ดอกกระดุมเงิน ดุสิตตา ฯลฯ
   อ่างเก็บน้ำต่างๆ เป็นอ่างเก็บน้ำขนาดกลางตั้งอยู่ในอุทยานแห่งชาติภูผาเหล็กที่มีทิวทัศน์สวยงามเช่นอ่างเก็บน้ำห้วยน้ำหยาด อ่างเก็บน้ำห้วยมะไฟตอนบน อ่างเก็บน้ำห้วยกระเฌอและอ่างเก็บน้ำห้วยหาด
   ถ้ำต่าง ๆ บริเวณเทือกภูผาเหล็ก มีถ้ำที่น่าสนในเหมาะแก่การท่องเที่ยวและพักผ่อนผจญภัยในการเดินป่า เช่น ถ้ำแกลบ ถ้ำท้องช้าง ถ้ำทองคำ (ถ้ำจิก)ฯ
   น้ำตกแก่งกุลา เป็นน้ำตกขนาดเล็กที่ไหลลงจากเทือกภูผาเหล้กทางด้านทิศเหนือมีน้ำตลอดทั้งปีมีน้ำมากในฤดูฝน และกลายเป็นลำน้ำยามไหลลงสู่เขื่อนน้ำอูน จังหวัดสกลนคร
   น้ำตกดีหมี เป็นน้ำตกขนาดปานกลางมีน้ำไหลตลอดทั้งปีอยู่บนสันเขาภูสันตาแสงและภูผาแดงพื้นที่อำเภอวังสามหมอ จังหวัดอุดรธานี น้ำตกดีหมีเป็นต้นน้ำของห้วยลำพันชาด ที่ไหล ลงสู่เขื่อนลำปาว จังหวัดกาฬสินธุ์ และลงสู่แม่น้ำชี
   น้ำตกเก้าชั้น เป็นน้ำตกขนาดเล็กลดหลั่งจากยอดเขาภูผาเหล็กและไหลลงอ่างเก็บน้ำห้วยมะไฟตอนบนและไหลลงสู่แม่น่ำสงคราม มีน้ำในฤดูฝนประมาณ 8 เดือน
บ้านพักและสิ่งอำนวยความสะดวก
   อุทยานแห่งชาติภูผาเหล็ก ได้จัดสถานที่กางเต็นท์ไว้บริการนักท่องเที่ยว
การเดินทาง
   รถยนต์ ที่ทำการอุทยานแห่งชาติภูผาเหล็ก ตั้งอยู่ในพื้นที่อำเภอส่องดาว จังหวัดสกลนคร ซึ่งล้อยมาทางจังหวัดอุดรธานี ฉะนั้น เส้นทางที่สะดวกที่สุดที่จะเข้าสู่พื้นที่คือ เริ่มจากจังหวัดอุดรธานีใช้เส้นทางจังหวัดอุดรธานี-สกลนคร มาตามเส้นทางหลวงแผ่นดินที่ 22 จนถึงทางแยกหลัก กม. ที่ 95 (ที่ตั้งเรือนจำจังหวัดสว่างแดนดิน) ให้เลี้ยวขวาไปตามถนน รพช. สายบ้านต้าย-ดอนส้มโฮง ถึงทางแยกบ้านโพนสว่าง หลัก กม. 17 ให้เลี้ยวขวาไปตามถนน รพช. สายบ้านโพนสว่าง – ภูผาเหล็ก อีก 6 กม. ก็จะถึงที่ทำการชั่วคราวอุทยานแห่งชาติภูผาเหล็ก รวมระยะทางจากจังหวัดอุดรธานี ถึงที่ทำการอุทยานแห่งชาติภูผาเหล็ก ประมาณ 82 กม.
สถานที่ติดต่อ
   อุทยานแห่งชาติภูผาเหล็ก บ้านท่าวัด ตำบลปทุมวาปี อ.ส่องดาว จ.สกลนคร 47190 โทรศัพท์ : (0) 4260 1753